عُمیر بن عُوَیمَر بن عمران بن الجُلَیس مشهور به بسر بن ابی ارطاه (متولد سال نهم هجری) یکی از فرماندهان خون آشام و بی رحم معاویه و از سرسپردگان امویان به شمار می رود که فعالیت های سیاسی قابل توجهی داشته است. وی نقشی چشم گیر در عرصه ی سیاسی دوران خلافت معاویه ایفا کرد.
در این مقاله با ارائه ی تصویری کلی از جوانب مختلف زندگی بسر بن ابی ارطاه در عرصه ی منازعات سیاسی میان معاویه و امام علی علیه السلام از جمله نقش وی در غارات و تحکیم پایه های قدرت امویان، به بیان فعالیت های سیاسی بسر در دوران خلافت معاویه می پردازیم.
واژه های کلیدی: علی علیه السلام ، معاویه، بسر بن ابی ارطاه، صفین، غارات.
مقدمه
در مورد صحابی بودن بسر بن ابی ارطاه که اهل شام بود میان مورخان اختلاف وجود دارد. حضور وی در صحنه های سیاسی و نظامی از دوران عمر و عثمان گزارش شده است. همچنین وی در زمان معاویه بن ابوسفیان، در فتح جزیره، مصر، افریقیه شرکت داشت. او در جنگ صفین با سعید بن قیس هماوردی کرد و به شیوه ی عمرو بن عاص از مقابل امام علی علیه السلام گریخت.
در دوران خلافت امام علی علیه السلام ، همواره معاویه با آن حضرت در معارضه بود و با فرستادن جماعتی از سپاهیان خود به درون قلمرو امام علی علیه السلام به ایجاد آشوب و اغتشاش می پرداخت. کسانی که برای اجرای این امور انتخاب می شدند از بی رحم ترین و خون ریزترین سرسپردگان معاویه بودند. از آن جمله می توان به عمرو بن عاص، ضحاک بن قیس بن عوف غامدی و بسر بن ابی ارطاه اشاره کرد. بسر تنها در یک حمله که از دمشق تا یمن تدارک دید، هزاران تن از شیعیان و پیروان امام علی علیه السلام را به خاک و خون کشید. او سرانجام گرفتار نفرین امام علی علیه السلام گشته، دچار وسواس و دیوانگی شد و سپس عقلش زایل گردید و مرد.
شرح حال و شخصیت بسر بن ابی ارطاه
ابن ابی الحدید1 و ابن اثیر2 بسر بن ابی ارطاه را از بنی کنانه و نامش را هم عمرو و هم عمیر و لقبش را عبدالرحمن و یا ابوعبدالله ذکر کرده اند. هم چنین او را از اهالی شام و مشهور به بسر بن ابی ارطاه دانسته اند.
بسر دو سال قبل از وفات پیامبر صلی الله علیه و آله در مدینه متولد شد3 و بعدها به شام رفت. از مردم مدینه کسی نقل نکرده است که او از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله حدیثی شنیده باشد: زیرا وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله از دنیا رفت بسر خردسال بود. اما در روایتی آمده است که اهالی شام و دیگران نقل کرده اند که بسر پیامبر صلی الله علیه و آله را دیده و از او احادیثی را نقل کرده است.4 اگر چه مورخان شامی و برخی دیگر، بُسر را از صحابه دانسته اند و قائلند که ضمن درک پیامبر صلی الله علیه و آله از او نقل روایت نیز کرده است، اما براساس گزارش ابن سعد و ابن اثیر در عبارات فوق، بسر دو یا سه سال پیش از رحلت حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله متولد شده است. با توجه به این مطلب برخی صحابی بودن او را با قاطعیت رد و یا در آن تردید کرده اند. بر این اساس در روایاتی که احتمالاً تحت تأثیر دیدگاه نخست از حضور بسر در فتوح صدر اسلام سخن گفته اند، باید احتیاط کرد.5
به گفته ی برخی منابع، بسر دو حدیث از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت کرده است، اما رجال نویسان شیعه می گویند چون پیامبر صلی الله علیه و آله در کودکی بُسر رحلت کرده وی نمی توانسته از ایشان حدیثی نقل کند و این گونه مطالب را شامیان که در اختلاف میان امام علی علیه السلام و معاویه جانب داری معاویه را می کردند ساخته اند. در هر صورت واضح است که ابن ابی ارطاه مانند ابن ملجم و ابن زیاد از چهره های منفور تاریخ اسلام و تشیع به شمار می رود.6
ابن اثیر از ابو عمر نقل می کند که صحابی بودن بُسر صحت ندارد؛ زیرا او مرد بدی بود و پس از قبول اسلام نیز کارهای زشتی را انجام داد.7 هم چنین بعضی مورخین معتقدند که وی پس از پیامبر صلی الله علیه و آله ، در دین خویش پایدار نماند و در زمره ی مرتدین قرار گرفت.8