بیت المال، خاکستر خاموش

چرا حضرت علی علیه السلام با سیاست تقسیم مساوی بیت المال، سبب بی مهری خواص به حکومت خود شد و با طلحه و زبیر کنار نیامد؟

1. سیاست تقسیم مساوی بیت المال و در نظر نگرفتن امتیازات شخصی و شرافت های قبیله ای، سیاستی کاملاً اسلامی و مطابق با قرآن و سنت نبوی بود.

2. اصولاً حضرت علی علیه السلام در حکومت خود، به خواص، خوش بین نبود و می فرمود: «خواص و اشراف، همواره بار سنگینی بر حکومت تحمیل می کنند؛ در روزگار سختی، کمتر به یاری حکومت می آیند و در اجرای عدالت، از همه ناراضی ترند؛ در خواسته هایشان، از دیگران، مصمم تر و در عطا و بخشش ها، کم سپاس ترند؛ به هنگام ندادن خواسته هایشان، عذرناپذیرتر و در برابر مشکلات، کم استوارترند». از نظر آن بزرگوار، عامه مردم، ستون های استوار دین، بر پادارنده اجتماعات پرشور مسلمانان و نیروهای ذخیره دفاعی به شمار می آمدند. بی تردید، با این دیدگاه، امکان ترجیح خواص وجود نداشت.

3. اگر حضرت علی علیه السلام خواص را بر عوام ترجیح می داد، ضمن عقب نشینی از ارزش ها و اصول اسلامی خود، به همگان اعلام می کرد که پیرو سیاست تبعیض آمیز حاکمان گذشته است و این چیزی بود که نه او می پسندید و نه مردم انقلابی آن زمان می پذیرفتند.

4. ترجیح خواص بر عوام، انبوه مردمی را که بارقه امید در دلشان درخشیده بود، از او و حتی اسلام و پیامبر صلی الله علیه وآله ناامید می کرد.

5. ترجیح خواص بر عوام، آنان را قدرتمند می کرد و امکان مشارکتشان را در توطئه های براندازی، فزونی می بخشید. این پدیده، در کنار از دست دادن حمایت پابرهنگان - که ره آورد قطعی سیاست عدم مساوات بود - نوعی خودکشی سیاسی به شمار می آمد.

6. طلحه و زبیر اگر چه در راه برپایی اسلام بسیار کوشیده بودند، اما پس از رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله - به ویژه در اواخر دوره عثمان - به دنیا روی آورده، زندگی اشرافی و جاه طلبانه را برگزیده بودند. بنابراین، نحوه زندگی و مشی آنها در دوره پیشین، به همگان نشان می داد که نیروهایی ارزشی نیستند و برای احراز پُست در حکومت علوی، شایستگی ندارند. آنان در صورت رسیدن به پُست های اجتماعی و سیاسی، سیاست های خود را اجرا می کردند و مردم را به حضرت علی علیه السلام و حکومتش بدبین می ساختند؛ چنان که آن حضرت علیه السلام درباره آنان می گوید: «آنان هوای پادشاهی بر امت اسلامی را در سر می پروراندند».1

7. کوفه و بصره - که طلحه و زبیر خواستار فرمانروایی بر آنها بودند - تنها دو شهر معمولی شمرده نمی شدند؛ بلکه از نظر اداری و سیاسی، تمام ایران آن زمان، تحت نظر این دو شهر و حاکمان آنها اداره می شد. در آن عصر، شهر مدینه (مرکز خلافت)، امکانات نظامی و اقتصادی نداشت؛ ولی کوفه و بصره و توابع آنها، از بیشترین امکانات بهره می بردند. بنابراین، حاکمان این دو شهر، به ویژه با توجه به همبستگی آنها و به تعارض کشیده شدن سیاست هایشان با سیاست مرکز خلافت، به راحتی می توانستند به مدینه حمله کرده، خلیفه را سرنگون سازند و خود به حکومت دست یابند و این نکته، به هیچ وجه نمی توانست از چشم تیزبین خلیفه ای چون حضرت علی علیه السلام دور بماند.

8. به راستی اگر حضرت علی علیه السلام حکومت این دو شهر را به آن دو واگذار می کرد، چگونه می توانست ادعای اصلاح طلبی کند؟ حوادث بعدی نیز نشان داد که این دو به هیچ وجه دغدغه اسلام و قرآن و سنت نبوی را نداشتند؛ زیرا برای سیراب کردن حسّ جاه طلبی و قدرت خواهی خود، حاضر شدند به گروه اموی - که بیشترین بهره ها را از حکومت عثمانی برده بود - دست دوستی و اتحاد دهند و با استفاده ابزاری از همسر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله، بصریان را به سوی خود جلب کرده، سبب ریختن خون صدها مسلمان شوند.2

9. سخنان حضرت علی علیه السلام نشان می دهد که آنان افزون بر حکومت کوفه و بصره، دو خواست دیگر نیز داشتند؛ نخست آن که امام علیه السلام در امور حکومتی با آنها مشورت کند و دوم آن که سیاست تقسیم مساوی بیت المال را کنار نهد. حضرت علی علیه السلام در جواب خواست اول فرمود: «من طبق کتاب و سنت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله عمل می کنم و تاکنون حکم مجهولی ندیده ام که به مشورت شما و دیگر مسلمانان نیازمند باشم. اگر چنین مشکلی پیش آید، از مشورت با شما و دیگران، چشم پوشی نخواهم کرد». آن بزرگوار درخواست دوم آنان را نیز چنین پاسخ گفت: «تقسیم مساوی بیت المال، ساخته من نیست. این سنت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله بود و من از آن پیروی می کنم و در این باره، هیچ کس حق ندارد مرا سرزنش کند».3

بدیهی است که این خواست ها، به معنای مشارکت در حکومت و چشم پوشی حضرت علیه السلام، از اصول و ارزش هاست و امام علیه السلام نمی توانست با پذیرش آنها، این را تحمل کند.

1. انساب الاشراف، ج 5، ص 106.

2. مروج الذهب، ج 2. ص 366.

3. همان.